نشست تخصصي «زن، خانواده و اقتصاد » باحضور کارشناسان و انديشمندان حوزه مطالعات زنان برگزارشد.مصرف زدگي،تبيين علل و پيامدهاي ناشي از رويکرد نادرست و تاثير فرهنگ اقتصادي بر نهاد خانواده، از محورهاي اين نشست است که توسط کارشناسان محترم حجت الاسلام و المسلمین زیبایی‌نژاد مسئول مرکز تحقیقات زن و خانواده ، دکتر محمد‌تقی کرمی و خانم زعفرانچی مورد بررسي قرار گرفت

گزارش خبری

متن کامل

حجت الاسلام و المسلمین زیبایی‌نژاد:  مسئول مرکز تحقیقات زن و خانواده با توصیف ویژگی‌های فرهنگی اقتصاد امروز جامعه ایران از جمله مصرف‌زدگی به تبیین علل و پیامد‌های ناشي از این رویکرد نادرست پرداخت. وی ضمن برشمردن اهمیت و تأثیر فرهنگ اقتصادی بر نهاد خانواده گفت: از آنجا که میان الگوی سبک زندگی اقتصادی یک جامعه با استحکام و کارآمدی خانواده پیوندی عمیق برقرار است، بررسی تحولات فرهنگ اقتصادی خانواده به‌ویژه در حوزة مصرف از ضرورت‌های مطالعات جنسیتی و پژوهش‌های خانواده محور به حساب می‌آید.

تبديل فرهنگ مصرف‌گرايي به شاخص رشد اجتماعي خانواده
وی در ادامه به ویژگی‌های مصرف در عصر جدید اشاره کرد و گفت: تبدیل شدن مصرف‌گرایی از رفتار و عاملی اقتصادی به ملاکی جهت هویت بخشی و شاخص رشد اجتماعی خانواده‌ها باعث شده تا رابطة هماهنگ و متعادل میان تولید، ثروت و مصرف از میان رفته و انگیزه‌های نفسانی مانند چشم‌و‌هم‌چشمی و تفاخر در مناسبات اجتماعی حاکم شود؛ به صورتی که اگر تا دیروز زندگی اشرافی و مصرف‌گرا را در طبقات مرفه اقتصادی می‌دیدیم امروزه رقابت در تمام اقشار جامعه به وجود آمده است.
کارشناس مطالعات زنان ساده‌سازی شدن مصرف‌گرایی را ویژگی دوم فرهنگ اقتصادی امروز جامعه دانسته و اشاره کرد: عوامل متعددی که در خدمت این برنامه‌ درآمده‌اند از جمله، توسعه خدمات بانکی برای خرید کالا‌های غیر‌ضروری، توسعه فروشگاه‌های زنجیره‌ای، تولید کالاهای متنوع، ارزان و بی‌داوم، تولید کارت‌های اعتباری و... اگر چه تا حدی توانسته‌اند گره از بروکراسی اقتصادی جامعه ایرانی بگشایند اما در نهایت پیامد‌های قابل ملاحظه‌ای نیز بر الگوی مصرف گذارده‌اند.
حجت الاسلام و المسلمین زیبایی‌نژاد سبک الگوی مصرف و فرهنگ اقتصادی یک جامعه را عاملی مهم برای ثبات، استقلال و یا وابستگی یک جامعه دانست و افزود: امروزه تغییر الگوی مصرف بعدی سیاسی پیدا کرده است و به عنوان یکی از گزینه‌های مورد انتخاب نظام سلطه در جهت تحت فشار قرار دادن دولت‌ها و یا تضعیف آنها به کار می‌رود. وی در ادامه تغییرات اساسی و نهادی به وجود آمده در مبانی ارزشی و اخلاقی جامعه را از دیگر ویژگی‌های امروز فرهنگ اقتصادی در جامعه دانسته و گفت: در گام اول، به دلیل وابستگی نظام سلطه و سرمایه به مصرف حداکثری، ملاحظات اخلاقی و انسانی به نفع مصرف‌گرایی نادیده گرفته می‌شود و در گام بعدی نظامی اخلاقی، متناسب با باید‌ها و نباید‌های اهواء و امیال مصرف‌گرا تنظیم خواهد شد.

فرهنگ مصرف در خانواده
مسئول مرکز تحقیقات زن و خانواده با تبیین وجهه زنانه فرهنگ مصرفی در خانواده افزود: استعداد‌های متمایز زنانه از جمله احساسات و عواطف سرشار، جایگاه مادری و یا همسری زنان را می‌توان عاملی مؤثر در اصلاح الگوی مصرف دانست. وی فقدان برنامه‌ای دقیق، منظم و منطبق با نیاز‌های واقعی جامعه زنان را در جهت مدیریت احساسات و عواطف آنان، عاملی دانست که باعث شده تا دیگران از کمبود موجود استفاده کرده و در جهت منافع خود به بهره‌داری از آن بپردازند. به طوری که اگر تا دیروز مادران با تأثیر بی‌بدیلی که در انتقال ارزش‌ها و هنجار‌های مثبت فرهنگی، نسل بعد داشتند، امروز با تحول این ارزش‌ها به ارزش‌های مادی و نفسانی، انتقال دهندة مصرف‌زدگی و تجمل‌گرایی به نسل بعد خواهند بود.

تغيير الگوي مصرف در ايران
اين کارشناس با اشاره، به عوامل و زمینه‌های تغییر الگوی مصرف در ایران افزود: سیطرة سرمایه‌داری بر بخش‌های فرهنگی از جمله صدا و سیما و غلبه نگاه اقتصادی بر نهاد‌های آموزشی خصوصی، غلبة فرهنگ احساسی در جامعة ایرانی که به رواج بی‌قاعدگی در حوزه‌های مختلف از جمله رفتار‌های اقتصادی انجامیده است، حساس نبودن خانواده و نهاد‌های رسمی و غیر‌رسمی آموزش و تربیت به مقولة فرهنگ اقتصادی که تأثیر بسیاری در اخلاق جنسی جامعه نیز خواهد گذاشت، کاستی‌های مفهومی در حوزه تحلیل مفاهیم دینی مرتبط با فرهنگ اقتصادی، مداخلات دولتی در تخصیص غلط یارانه‌‌ها و در نهایت فقدان آموزش‌های مهارتی در حوزة‌اقتصاد و خانواده که به جای اصلاح انگاره‌ها و ارزش‌ها، به تبیین مدیریت فرهنگ مصرف، بر اساس انگاره‌های مدرن و مبتنی بر حرص می‌پردازد، از عوامل مؤثر در تغییر ذائقه فرهنگ مصرفی در جامعه امروزی ایران می‌باشد.
وی در ادامه با اشاره به پیامد‌های حاصله از این تغییر فرهنگ مصرفی گفت: سهل‌انگاری در درآمد‌زایی و ورود اموال حرام به خانواده، حاکم شدن لذات مادی و کم‌رنگ شدن لذات معنوی، در حاشیه ماندن تربیت فرزندان به دلیل ورود در مسابقة تجمل‌‌گرایی و مصرف‌زدگی، کاهش آستانة تحمل‌پذیری اعضاء خانواده در برابر نوسانات اقتصادی، تضعیف رابطّه خانواده و نظام و پیامد‌های بسیار و مهم دیگری که به طور مستقیم و یا با واسطه، نهاد خانواده را تحت تأثیر قرار می‌دهند، از پیامد‌های غیر‌قابل پیشگیری این تحول فرهنگی است.

سخنراني دکتر کرمی: عضو هئت علمي مرکز تحقيقات زن و خانواده؛ با تحلیلی از وضعیت فرهنگ اقتصادی به ارائه راه‌کار‌های مؤثر در این زمینه پرداخت. وی با اشاره به نظریات برخی از متفکرین غربی در خصوص سن زیست‌ اجتماعی انسان‌ها، نسل جدید را نسلی دانست که مقولة مصرف‌زدگی را به عنوان بخشی از هویت خود می‌دانند. وی یکی از عوامل مؤثر در پیدایش چنین انگاره‌ای را رسانة ملی معرفی کرده و افزود: به دلیل اشتباهات رسانة ملّی اغلب خانواده‌های ایرانی امروزه از یک الگوی مصرف آمیخته شده با اشراف و تجمل‌زدگی پیروی می‌کنند.

راهکارها
کارشناس مطالعات زنان در تبیین راه‌کارهای برون رفت از چنین وضعيتی گفت: تمرکز بر بُعد اقتصادی کالا (مثل ماندگاری، مقرون به صرفه بودن، ضرورت‌های واقعی و...) به جای بُعد فرهنگی، زمینه‌سازی پذیرش الگو‌های متکثر فرهنگی در جامعه برای رهایی از دام اختلافات طبقاتی و افزایش حرص و رقابت‌های بیهوده، آموزش‌ مهارت‌هایی که مدیریت اقتصادی را فرا‌می‌دهند، امکان سرمایه‌گذاری‌های خرد، توجه به آموزه‌های دینی و ترویج ارزش‌های اخلاقی از جمله راه‌کارهای مؤثر در این بحث مي‌تواند باشد.
 سخنراني سرکار‌خانم زعفرانچی عضو پژوهشکده مطالعات فرهنگی با اشاره به سیر تاریخی ـ اجتماعی مصرف‌گرایی در غرب و به تبع آن در سایر نقاط جهان، اطلاع‌رسانی درست و به موقع از پیامد‌های مصرف‌گرایی و مقابله با آن، اصلاح نظام آموزشی و تربیتی‌ جامعه و توجه بیشتر به ارتقاء سطح ایمان و اعتقادات جامعه را زمینه‌ساز اصلاح وضعیت فعلی الگوی مصرف در جامعه ایرانی دانست.
در پايان به مهمترين محورهاي بحث اشاره مي‌شود:
1- اهمیت موضوع
تحلیل فرهنگ اقتصادی خانواده در تولید ثروت و مصرف، به ویژه در حوزۀ مصرف، کلید فهم خانواده و تحولات آن است. برخی جامعه شناسان معتقدند مصرف درعصر حاضر زیربنای هر دگرگونی اجتماعی است و برخی کارشناسان مطالعات فرهنگی میان تحول در الگوی سبک زندگی، که به بیش از هرچیز در مصرف و اوقات فراغت تجلی می یابد، با حوزۀ امنیت اجتماعی و سیاسی ارتباطی وثیق برقرار می کنند.
  از آنجا که میان فرهنگ اقتصادی خانواده و استحکام و کارآمدی خانواده پیوندي عمیق برقرار است، بررسی تحولات فرهنگ اقتصادی خانواده به ویژه در حوزۀ مصرف از ضرورت های مطالعات جنسیتی و پژوهشهای خانواده محور مي‌باشد.
2-  ویژگی های مصرف در عصر جدید
2-1- مصرف از رفتاری صرفاً اقتصادی به رفتاری اجتماعی که معرف پایگاه اجتماعی فرد و خانواده است تبدیل شده است. خانواده ها خود را با یکدیگر، براساس جایگاه مصرفی، مقایسه می کنند و مصرف ملاک تفاخر و شاخص رشد خانواده می‌گردد.
  در این حال تعادل میان تولید ثروت و مصرف از میان می رود و برخلاف گذشته که مصرف بیشتر در طبقات مرفه اقتصادی دیده می شد هم اکنون به موضوع رقابت در اقشار مختلف جامعه تبدیل شده است.
2-2- عوامل متعددی دست به دست می دهند تا مصرف را ساده سازی کنند. توسعۀ خدمات بانکی برای خرید کالاهای غیر ضروری، توسعۀ فروشگاههای زنجیره ای، تولید کالاهای متنوع، ارزان و بی دوام و تولید کارت های اعتباری از این موارد است.
2-3- تغییر الگوی مصرف بعدی سیاسی یافته و به عاملی برای تسلط بر ملت ها و تضعیف دولت ها تبدیل شده است.
2-4- در جوامع جدید مصرف ضرورت نمایی می شود.
2-5- به دلیل آن که حیات نظام سرمایه داری به مصرف بسته است، ملاحظات انسانی و اخلاقی به نفع مصرف گرایی نادیده گرفته و یا بازتفسیرمی شود.

3-  شاخص های مصرف گرایی در خانواده ایرانی
3-1- میزان تولید زباله (روزانه بیش از 50 هزار تن)
3-2- تغییر الگوی مصرف از غذاهای خانگی به غذاهای آماده
3-3- ضایعات نان (در حدود 5/2 میلیون تن در سال) با وجود آن که نان در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای دارد
3-4- مصرف بی رویة انرژی (گاز، بنزین و برق ) که بسیار بیش از استانداردهای جهانی است
3-5- مصرف بی رویه اقلام دارویی به ويژه داروهاي تزريقي
3-6- مصرف بیش از حد مواد غذایی از جمله میوه، روغن، شکر
3-7- هزینه های هنگفتی که برای اقلام آرایشی و جراحی های زیبایی هزینه می شود
3-8- تغییر استانداردها و ارزش های خرید کالا، از دوام و تناسب با فعالیت مورد انتظار، به زیبایی ظاهری و تنوع امکانات
4- وجه زنانۀ فرهنگ مصرف در خانواده
4-1- استعدادهای متمایز زنانه، از جمله احساسات و عواطف سرشار، در صورتی که تحت مدیریت درآید می تواند خانواده را به سمت مصرف زدگی و یا کنترل صحیح مصرف هدایت کند.
4-2- زن، در جایگاه مادري، تأثیری بی بدیل در انتقال ارزش های فرهنگی، از جمله ارزش های اقتصادی، به نسل بعد دارد.
4-3- زن در جایگاه همسر، با اتکا بر استعداد احساسی و روانی خود و با به کارگیری روش های زنانه، با سهولت بیشتری می تواند الگوی مصرف خانوار را تغییر دهد.

5- عوامل و زمینه های تغییر الگوی مصرف در ایران
5-1- تحولات فرهنگ مدرن که به تبع حاکمیت سرمایه داری، به خلق ارزش های جدید و تغيير ارزش های اخلاقی و سنتی منجر گردیده است
5-2- جذاب شدن و سهل شدن مصرف و تبدیل شدن مصرف به شیوه ای برای گذران اوقات فراغت و فرار از تنش ها
5-3- حساس نبودن خانواده و نهادهای رسمی و غیررسمی آموزش و تربیت به مقولۀ فرهنگ اقتصادی
5-4- غلبۀ فرهنگ احساسی در جامعۀ ایران که به رواج بی قاعدگی در حوزه های مختلف از جمله رفتارهای اقتصادی انجامیده است.
5-5- سیطرۀ سرمایه داری بر بخش های فرهنگی از جمله صدا و سیما و غلبۀ نگاه اقتصادی بر نهادهای آموزشی خصوصی
5-6- مداخلات دولتی در تخصیص غلط یارانه به کالاهای مصرفی و افزایش تسهیلات مصرفی که گاه با نیت های خیرخواهانه، مثل حمایت از تولید، انجام می شود.
5-7- کاستی های مفهومی در حوزۀ دین که با عرفی کردن مصادیق «اسراف» و «کفاف»، ناخواسته بر رفتارهای عرفی برگرفته از فرهنگ مصرفی مدرن مهر تأیید می زند.
5-8- آموزش های مهارتی در حوزۀ اقتصاد خانواده، که، به جای اصلاح انگاره ها و ارزش‌ها، به تبیین مدیریت فرهنگ مصرف، براساس انگاره های مدرن و مبتنی بر حرص، می پردازند
6- پیامدهای تغییر فرهنگ مصرف
6-1- سهل انگاری در درآمدزایی و ورود اموال حرام به خانواده
6-2- کم رنگ شدن دغدغه های معنوی و اخلاقی و انس با خداوند به دلیل بذل توجه به تجملات و دنیازدگی
6-3- در حاشیه ماندن تربیت فرزندان به دلیل تخصیص وقت والدین به تحصیل درآمد و پاسخگویی به عطش مصرف
6-4- افزایش اختلافات خانوادگی به دلايلي از جمله:  تخصیص وقت به درآمدزایی و در حاشیه قرار گرفتن روابط کلامی و جنسی؛ افزایش خانواده های بدون شغل در کنار خانواده های چند شغله؛ و عدم تطابق مطالبات روزافزون با درآمدهای ثابت
6-5- کاهش آستانۀ تحمل پذیری اعضای خانواده در برابر نوسانات اقتصادی به دلیل عادت کردن به شیوۀ خاصی از مصرف
6-6- کم توجهی به مقولۀ سلامت
6-7- بالا رفتن سن ازدواج و تغییر الگوی انتخاب همسر
6-8- کم شدن احساس آرامش و لذت از زندگی
6-9- تضعیف رابطۀ خانواده و دولت، کاسته شدن از عِرق ملی اعضای خانواده و کاهش اقتدار اقصادی، سیاسی و فرهنگی نظام
6-10- هزینه‌هاي اضافی که خانواده به دلیل تغییر ذائقة مصرفی خود برای امور غیر لازم، مثل بسته بندی های لوکس، می پردازد.
7- بايسته‌ها
الف. نهادهاي حکومتي
7-1- گنجاندن مباحث مربوط به فرهنگ اقتصادي در برنامه‌هاي درسي مدارس و در فعاليت‌هاي فوق برنامه
7-2- سياستگذاري مناسب و قاعده‌مند کردن رفتارهاي رسانه‌اي که در تغيير ذائقة مصرف تأثير‌گذارند (به ويژه تبليغات رسانه اي و سريال‌ها)
7-3- پرهزينه کردن مصرف اقلام غيرضروري در مواردي که براي جامعه مشکلاتي به بار مي‌آورد (مثلاً در برخي کشورها در کنار افزايش خدمات حمل و نقل عمومي، ماليات‌هاي سنگين به اتومبيل‌هاي شخصي تعلق مي‌گيرد)
7-4- اصلاح سيستم اعطاي تسهيلات به گونه اي که حرص به مصرف کالاهاي غيرضروري ايجاد نشود
7-5- ترويج عِرق ملي و مذهبي
7-6- اطلاع‌رساني مناسب و موثر دربارة پيامدهاي مصرف‌گرايي
7-7- حمايت از سازمان‌هاي مردم نهادي که در زمينة تعديل الگوي مصرف فعاليت مي‌کنند و حمايت از فعاليت‌هايي که بدين منظور انجام مي‌شود.
7-7- افزايش سهم مردم در فعاليت‌هاي خيرخواهانه و عام المنفعه (با ايجاد مکانيزم‌هاي تشويقي و واگذاري برخي از فعاليت‌ها به مردم)
ب. نهادهاي ترويجي و تبليغي
7-9- افزايش روحيه مقاومت عمومي در قبال فرهنگ جديد
7-10- آموزش حلال و حرام‌هاي اقتصادي و مصرفي (از جمله احکام مربوط به خريد شانسي‌ها و مواد مضر يا بدون منفعت‌ها، احکام اسراف و ...)
7-11-  ترويج ارزش‌هاي ديني و اخلاقي از جمله: کار و تلاش، حفظ و نگهداري اموال، حرمت نعمت‌ها و امانت‌هاي الهي
7-13- تقويت عِرق ملي و ديني به منظور تقويت اقتدار اقتصادي کشور در قبال بيگانگان
7-14- ترويج تبرعات و تقويت روحيات خيرخواهانه و توجه دادن به التذاذهاي معنوي
7-15- ايجاد دوره‌هاي مهارت‌آموزي به منظور کنترل سبد هزينه‌ها
7-16- اطلاع‌رساني از الگوي مصرف در کشورهاي مختلف و عملياتي که به منظور کنترل مصرف در جوامع و اقوام انجام مي‌شود.
7-17- توجه دادن به مقولة سلامت خانوار
7-18- آموزش تهيه غذاهاي مفيد و ارزان و آموزش نگهداري بهتر اشياء
ج. اعضاي خانواده
7-19- تربيت اقتصادي فرزندان از جمله موارد زير:
- اجابت نکردن تمامي خواسته‌هاي فرزندان
- در نظر گرفتن مکانيزم‌هاي تشويقي براي مصرف اشياء دست دوم و حفظ و نگهداري هر چه بيشتر دارايي‌ها
- مشغول کردن بچه‌ها به فعاليت‌هاي مختلف (بيکاري از عوامل مصرف‌ساز است)
- ايجاد فضاي گفتگوهاي خانوادگي در موضوع ضرورت و چگونگي تعديل الگوي مصرف از جمله مصرف انرژي
- تبيين وجه اهميت قائل شدن به کالاهاي وطني
7-20- اصلاح سيستم غذايي با استفاده ازجانشين‌هاي ارزان‌قيمت و پرخاصيت
7-21- افزايش ارتباط اعضاي خانواده با خانواده‌هاي نيازمند و مشارکت در تهية اقلام مورد نياز آنان. (اين اقدام علاوه بر آن که به دليل تخصيص بخشي از بودجه خانوار به کاهش مصرف مي‌انجامد، لذت‌هاي معنوي را نيز در برابر لذت ناشي از مصرف پررنگ مي‌سازد.)
7-22- همياري با خانواده‌هاي ديگر به منظور ايجاد تشکل‌هاي خانواده‌گرا
7-23- توجه به خريد اجناس بادوام و متناسب با نيازهاي واقعي
7-24- تمرکز بر خريد از فروشندگان محلي به جاي خريد از فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي. (توجه به اين نکته که فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي گرچه ارزان‌تر مي‌فروشند اما براي خانواده‌ها خرج بيشتري مي‌تراشند.)
7-25- پرهيز از خريدهاي هاي لحظه‌اي و بدون پيش‌بيني و به همراه بردن مقداري از پول که متناسب با خريد کالاهاي مورد نظر است.
7-26- ثبت و ضبط دقيق مخارج يک ماه به منظور برآورد از ميزان تخصيص بودجه به هر يک از اقلام مصرفي (در اين صورت مشخص مي‌شود که چقدر هزينه صرف اجناس تجملي، اجناس کم‌اهميت و اجناسي که نيازي به آن نداشته‌ايم مصرف کرده‌ايم.)
7-27- پس‌انداز بخشي از اموال براي ضرورت‌هاي پيش‌رو
7-28- اولويت‌بندي مايحتاج خانواده قبل از اقدام به خريد
7-29- توسعه فرهنگ عاريه در ميان خويشان و همسايگان (مثلاً لازم نيست تمام امکانات برگزاري مجالس ميهماني‌هايي که در طول سال‌ يک يا دو دفعه برگزار مي‌شود، توسط تمام خانواده‌ها تهيه شود.)

تصاویر

لینک‌های مرتبط